«Ο οργισμένος πολιτικός του λόγος είναι, σήμερα, επίκαιρος όσο ποτέ»

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

«Ο οργισμένος πολιτικός του λόγος είναι, σήμερα, επίκαιρος όσο ποτέ»

«Ὅπου καὶ νὰ σᾶς βρίσκει τὸ κακό, ἀδελφοί

ὅπου καὶ νὰ θολώνει ὁ νοῦς σας

μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμὸ
καὶ μνημονεύετε Ἀλέξανδρο Παπαδιαμάντη».

(Ὀδυσσέας Ἐλύτης)

Πέρασε ένας και πλέον αιώνας από το θάνατο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη την « κορυφή των κορυφών» κατά τον Κ. Καβάφη.

Γεννήθηκε στη Σκιάθο στις 4 Μαρτίου 1851 και, άφησε την τελευταία του πνοή (πάμφτωχος) στις 3 Γενάρη 1911.

Να, πως παρουσιάζει ο ίδιος τον εαυτό του σε σύντομο βιογραφικό του:

(Τη φωτογραφία τράβηξε ο Παύλος Νιρβάνας. Είναι μία από τις ελάχιστες και μοναδικές φωτογραφίες του Παπαδιαμάντη. Διασώζει πολύ καλά τη μορφή του και το όλο του παράστημα : την ασκητική του μορφή με το κεφάλι του γερμένο στον ώμο, να φορά αυτό το τριμμένο και φτωχικό επανωφόρι.)

«Εγεννήθην εν Σκιάθω, τη 4 Μαρτίου 1851. Εβγήκα απο το ελληνικόν Σχολείον εις τώ 1863, αλλά μόνον τώ 1867 εστάλην εις το Γυμνάσιον Χαλκίδος, όπου ήκουσα την Α΄ και Β΄ τάξιν. Την Γ΄ εμαθήτευσα είς Πειραιά, είτα διέκοψα τας σπουδάς μου και έμεινα είς την πατρίδα. Κατά τον Ιούλιον του 1872 υπήγα είς το Αγιον Ορος χάριν προσκυνήσεως, όπου έμεινα ολίγους μήνας. Τώ 1873 ήλθα εις Αθήνας καί εφοίτησα εiς την Δ΄ του Βαρβακείου. Τώ 1874 ενεγράφην εις την Φιλοσοφικήν Σχολήν, όπου ήκουα κατ’ εκλογήν ολίγα μαθήματα φιλολογικά, κατ’ ιδίαν δε ησχολούμην εις τας ξένας γλώσσας. (Μετέφραζε από τα Γαλλικά και Αγγλικά. Τις γλώσσες αυτές κατείχαν πολύ λίγοι στην εποχή του, όσο ο ίδιος. Σημ. Τοξότη).

Μικρός εζωγράφιζα αγίους, είτα έγραφα στίχους, και εδοκίμαζα να συντάξω κωμωδίας. Τώ 1868 επεχείρησα να γράψω μυθιστόρημα. Τώ 1879 εδημοσιεύθη «Η Μετανάστις» έργον μου εις το περιοδικόν «Σωτήρα». Τώ 1882 εδημοσιεύθη «Οι έμποροι των εθνών» εις τώ «Μη χάνεσαι». Αργότερα έγραψα περί τα εκατόν διηγήματα, δημοσιευθέντα εις διάφορα περιοδικά καί εφημερίδας.»

Από τα 180 διηγήματα, ποιήματα, μελέτες και άρθρα που μας άφησε, "Η Φόνισσα", θεωρείται το καλύτερό του έργο. Αν και γράφθηκε το 1902 η υπόθεση μοιάζει σύγχρονη. Περιγράφοντας την καταδίωξη της ηρωίδας, του έργου, την οδηγεί σε παραθαλάσσιο απόκρημνο γκρεμό, για να πνιγεί «εις το ήμισυ του δρόμου μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης Δικαιοσύνης».

Στη Σκόπελο, παρουσίαζαν τον Παπαδιαμάντη κυρίως, ως θρησκευτικό συγγραφέα. Δεν παρουσιάσθηκε η κριτική που ασκούσε με ένα ιδιαίτερα καυστικό ύφος, στην κοινωνία, τους πολιτικούς, το κράτος. Ενοχλούσε...Ο Παπαδιαμάντης όμως, "(...) είναι ένας μεγάλος κοινωνικός και πολιτικός συγγραφέας, ο μεγαλύτερος πολιτικός συγγραφέας των γραμμάτων μας, ο βαθύτερος μελετητής της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της δικής του εποχής αλλά και των μεταγενεστέρων εποχών μέχρι των σημερινών κακών μας των καιρών. Ως πολιτικός συγγραφέας ο Παπαδιαμάντης είναι και οξύτατος σατιριστής και γι’ αυτό ίσως ενόχλησε τότε, όπως ενοχλεί και νυν.(...)". Ο οργισμένος πολιτικός του λόγος είναι, σήμερα, επίκαιρος όσο ποτέ.

"Μένεις έκθαμβος όταν (...) στηλιτεύει τους Έλληνες πολιτικούς για κομπίνες, λοβιτούρες, εξυπηρέτηση «δικών» τους, για επιδιωκόμενες εργολαβίες μεγάλων έργων. Δεν ξεχνάει να επικρίνει αιώνια ελαττώματα του Έλληνα, όπως ο ξενισμός και ο πιθηκισμός του. Ο πολιτικός λόγος του επίκαιρος όσο ποτέ για τους... εμπόρους των εθνών, για τους ανάλγητους κι ανεύθυνους πολιτικούς μας."

"(...) Κι επειδή οι πολιτικοί στοχασμοί του Παπαδιαμάντη ήσαν άκρως ενοχλητικοί, καθότι ήσαν σωστοί, βρέθηκε και γι’ αυτόν η ταμπέλα του «συντηρητικού» και του «αντιδραστικού». Αλλ’ όμως κανείς προοδευτικός δεν μας έχει δώσει με τόση περιγραφική γλαφυρότητα την ευτέλεια του τότε και νυν πολιτικού μας βίου στο βαθμό που το πέτυχε ο Παπαδιαμάντης με το περίφημο αφήγημα «Οι Χαλασοχώρηδες», που δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στην Ακρόπολη του Γαβριηλίδη τον Αύγουστο του 1892".

Έχουν γραφεί τόσο αρνητικές όσο και θετικές κριτικές για το έργο του Παπαδιαμάντη. Να, πως αναφέρεται ο Κώστας Βάρναλης γι αυτόν:

«Αυτός ο “πτωχαλαζών, ο τρέφων αλλοκότους ιδέας”, είχε και την… αλλόκοτην ιδέα να ξέρει τη δημοτική περίφημα και να τη γράφει θαυμάσια (στα διαλογικά μέρη των διηγημάτων του κυρίως) κι όμως να προτιμά την καθαρεύουσα, ανάκατη με δημοτικά στοιχεία. Αλλ’ ήτανε τόσο μαέστρος σα συγγραφέας, που κατόρθωνε να ζωντανεύει ό,τι νεκρό άγγιζε με την πέννα του (…) Ο Παπαδιαμάντης όμως δε γίνεται δημοτικιστής χωρίς να είναι. Ήτανε με τον τρόπο το δικό του. Οι ήρωές του, άνθρωποι του λαού μιλούνε σ’ όλα του τα διηγήματα τη γλώσσα του λαού (…)».

Ασκώντας κριτική στους «υβριστές» του Παπαδιαμάντη και ειδικά στον Πέτρο Βλαστό, ο Βάρναλης σημειώνει, μεταξύ άλλων: «(…) Εστω, ο Παπαδιαμάντης δεν ήξερε τι θα πει γλώσσα και δεμένο ύφος (…) Αλλ’ αυτό δεν μας ενδιαφέρει. Ό,τι μας ενδιαφέρει είναι, πως ένας λογοτέχνης σαν τον Βλαστό αποκαλεί τον Παπαδιαμάντη “ελεεινό” και το μυαλό του “χωριάτικο”. Γιατί απλούστατα ο Βλαστός έκαμνε Τέχνη του γραφείου κι ο Παπαδιαμάντης Τέχνη του ανοιχτού ορίζοντα. Ο ένας έκαμνε Τέχνη ψεύτικη κι ο άλλος Τέχνη αληθινή. Ο ένας έπλαθε την Τέχνη του με τα πιο εξεζητημένα στοιχεία κι ο άλλος με τα πιο απλά. Ο ένας αγαπούσε το λαό κι ο άλλος τόνε μισούσε (…)». Και αλλού: (…) Ο Παπαδιαμάντης είναι ο κατ’ εξοχήν αντιρρητορικός συγγραφέας. Ο φωνακλαδισμός, η πόζα, η επιτήδεψη κ’ η ανειλικρίνεια, που αποτελούνε τα κυριότερα γνωρίσματα της κακής Τέχνης (…) λείπουν ολότελα από τον Παπαδιαμάντη (…) Ο Παπαδιαμάντης είναι ο μεγαλύτερος νεοέλληνας συγγραφέας κι ο μόνος, που μπορεί κανείς να τον διαβάζει και πάντα να τόνε βρίσκει νέον κι αναπάντεχο (…)».

Ο Παπαδιαμάντης κατακεραυνώνει τους πολιτικούς

Ένα κείμενο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη για το νέο έτος… 1896! Δημοσιεύθηκε πριν 115 χρόνια, την 1η Ιανουαρίου 1986, στην εφημερίδα “ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ”. Το 2011 η οικονομική και πολιτική εικόνα της χώρας, είναι "αντιγραφή" του 1896,. Ο Σκιαθίτης συγγραφέας έζησε τη χρεωκοπία, την πτώση του Τρικούπη και τον αποτυχημένο πόλεμο του 1897. Αληθινός πατριώτης και ζωντανός άνθρωπος, ο Παπαδιαμάντης, στηλιτεύει την κοινωνική διαφθορά και την πολιτική κατάσταση της χώρας. Σαν να μην άλλαξε τίποτε σ’ αυτό τον τόπο… Οι έλληνες πολιτικοί... "διαψεύδουν" "Τα πάντα ρεί", του Ηράκλειτου.

Τις ημύνθη περί πάτρης; (Πρωτοχρονιά 1896)

“Το εκήρυξεν ο θείος Όμηρος προ ετών τρισχιλίων: Είς οιωνός άριστος!…Αλλά τις έβαλεν εις πράξιν την συμβουλήν του θειοτάτου αρχαίου ποιητού; Εκ της παρούσης ημών γενεάς τις ημύνθη περί πάτρης;

«Ημύνθησαν περί πάτρης οι άστοργοι πολιτικοί, οι εκ περιτροπής μητρυιοί του ταλαιπώρου ωρφανισμένου Γένους, του ‘’στειρεύοντος πριν, και ητεκνωμένου δεινώς σήμερον;’’

Άμυνα περί πάτρης δεν είναι αι σπασμωδικαί, κακομελέτητοι και κακοσύντακτοι επιστρατείαι, ουδέ τα σκωριασμένης επιδεικτικότητος θωρηκτά.

Άμυνα πετρί πάτρης θα ήτο η ευσυνείδητος λειτουργία των θεσμών, η εθνική αγωγή, η χρηστή διοίκησις, η καταπολέμησις του ξένου υλισμού και του πιθηκισμού, του διαφθείραντος το φρόνημα και εκφυλίσαντος σήμερον το έθνος, και η πρόληψις της χρεωκοπίας.

Τις ημύνθη περί πάτρης;

Και τι πταίει η γλαυξ, η θρηνούσα επί ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια. Και τα ερείπια τα έπλασαν οι ανίκανοι κυβερνήται της Ελλάδος.

Και σήμερον, νέον έτος έρχεται. Και πάλιν τι χρειάζονται οι οιωνοί; Οιωνοί είναι τα πράγματα.

Μόνον ο λαός λέγει. Κάθε πέρσυ και καλλίτερα.

Ας ευχηθώμεν το ερχόμενον έτος να μη είναι χειρότερον από το έτος το φεύγον”.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Και αυτά τα λέει ο πολιτικότατος Παπαδιαμάντης την ώρα που η Ελλάδα ζούσε το πολιτικό μεθύσι που πρόσφεραν οι Ολυμπιακοί αγώνες. Ένα χρόνο μετά ήλθε η επονείδιστη ήττα του 1897. Ο Παπαδιαμάντης, η γλαυξ που θρηνούσε επί των ερειπίων, είχε δικαιωθεί. Αλλά πόσοι ακούνε τις γλαύκες τις τότε και της παρούσης εποχής;

Εφημερίς “Ακρόπολις”, 1 Ιαν. 1896. Έχει αναρτηθεί σε πάρα πολλές ιστοσελίδες στο διαδύκτιο.

Οι Χαλασοχώρηδες

«Οι Χαλασοχώρηδες» (δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ακρόπολις» 12-22 Αυγούστου 1892). Σ' αυτό καταγράφει τα εκλογικά ήθη της εποχής, την υφαρπαγή ψήφων με υποσχέσεις, ρουσφέτια, εκβιασμούς, περιγράφοντας παράλληλα κομματάρχες και υποψήφιους βουλευτές.

"(...)Η πλουτοκρατία δεν έχει χρώμα ή κομματικό στέκι, είναι παρούσα παντού, χρησιμοποιεί κάθε μέσο και οποιαδήποτε ρητορική ώστε να σκοτεινιάζει τον τόπο και να κρύβει τον ήλιο. Πλέον, όμως, δεν υπάρχει ο μπαμπακόσπορος, τον οποίο απαιτούσαν οι ήρωες των Χαλασοχώρηδων του Παπαδιαμάντη για να πουλήσουν την ψήφο τους. Τη θέση του πια έχουν καταλάβει οι διορισμοί σε δημόσιες θέσεις(...)"

«Ο Λάμπρος ο Βατούλας και ο Μανώλης ο Πολύχρονος είχαν το λύειν και το δεσμείν εις τα δύο κόμματα, έταζαν "φούρνους με καρβέλια"(...). Πέφτουν με τα μούτρα στη λαδιά, ηξεύρουν πώς να κυνηγούν το πλιάτσικο(...).

Κατά την πρώτην σύνοδον της Βουλής, ο Γεροντιάδης εφρόντισε να διορίση εις μικράς ή μεγάλας θέσεις όλους τους ανεψιούς του, επτά τον αριθμόν, καθώς και δύο εξαδέλφους του και τρεις δεύτερους εξαδέλφους του, ως και δύο κουμπάρους, και τον υιόν της κουμπάρας του, και τον αδελφόν της υπηρετρίας του, και άλλους.

Κατά την δευτέραν σύνοδον κατώρθωσε να ακυρώση δικαστικώς όλα τα ενοικιαστήρια των οικιών των αντιπάλων του, ως δημοσίων γραφείων, και να ενοικιάση την μίαν οικίαν του ως επαρχείον, την άλλην ως ελληνικόν σχολείον, καθώς και της τρίτης μεγάλης παραθαλασσίας οικίας του, το μεν άνω πάτωμα ως εφορίαν, το δε κάτω πάτωμα ως λιμεναρχείον...

Κατά την τρίτην σύνοδον επρόφθασε κ' έβαλε δύο εκ των υιών του υποτρόφους δύο διαφόρων κληροδοτημάτων... Οσον δια την κόρην του, αυτήν την εισήγαγε εις το "Σκολειό της Αμαλίας", ως ασφαλέστερον(...). Και άλλα ακόμη θα κατόρθωνε, διότι η Βουλή εκείνη παραδόξως εφαίνετο έχουσα "μέρες απ' το Θεό" δια να ζήση. Δυστυχώς, και παρ'ελπίδα, διελύθη, τέταρτον μήνα της Γ' συνόδου άγουσα...

Ο,τι απετέλει την δύναμιν του Αλικιάδου ήτο ο πόθος υφ' ου εφλέγετο να φανή χρήσιμος εις την εκτέλεσιν των δημοσίων έργων της επαρχίας. Εν πρώτοις, υπήρχεν η εθνική οδός, η προκηρυσσομένη εκάστοτε ως μέλλουσα να κατασκευασθή παρά την πρωτεύουσαν της επαρχίας πόλιν.

Εκείθεν, αν εξελέγετο βουλευτής, θα είχε τη μερίδα του λέοντος. Από τώρα είχεν αρχίσει να συνεταιρίζεται κρυφά με τους εργολάβους. Κατά την πρώτην βουλευτείαν του ολόκληρον δάσος το είχε κάμει ιδικόν του, δικαιώματι κατακτήσεως. Με τον έφορον, τον οποίον είχε φέρει εις την επαρχίαν του, είχε προεξηγηθή σαφέστατα: "Θα σε διορίσω, αλλά φόρον δεν θα βεβαιώσης από την ξύλευσιν του δάσους"».

Αγαπητοί αναγνώστες θα κλείσω αυτό το μικρό αφιέρωμα για τον Παπαδιαμάντη, με το παρακάτω αφιέρωμα, για την διαχρονικότητα του Έλληνα:

«Ο ΕΛΛΗΝ».

Προ του δικαστηρίου της αδέκαστου ιστορίας ο Έλλην απεκαλύφθη ανέκαθεν κατώτερος των περιστάσεων, καίτοι από διανοητικής απόψεως κατείχε πάντοτε τα πρωτεία.

Παράξενο κράμα και ασύλληπτων αρετών και κακιών. Είναι πλούσιος εις σοφία, αλλά πτωχός εις φρόνηση, Ευφυέστατος αλλά και φανατισμένος, δραστήριος, αλλά και αμέθοδος, φιλότιμος αλλά και πλήρης προλήψεων, θερμόαιμος, ανυπόμονος, αψίκορος, επιπόλαιος, πείσμων, αλλά πολεμιστής.

Έκτισε τον Παρθενώνα και μεθυσθείς υπό της αίγλης του άφησε τούτον βραδύτερον να γίνει στόχος οβίδων. Αποκάλεσε δίκαιο τον Αριστείδη και εξοστράκισε αυτόν. Θαύμασε τον Θεμιστοκλέα δια να αποπέμψει αυτόν. Ανέδειξε τον Σωκράτη, δια να δηλητηρίαση αυτόν. Υπηρέτησε τον Αριστοτέλη και καταδίωξε αυτόν. Έκτισε το Βυζάντιο δια να εκτουρκίσει αυτό. Έφερε το 1821, ίνα διακυβεύσει τούτο εις το 1897. Δημιούργησε το 1909, για να λησμονήσει αυτό. Τριπλασίασε την Ελλάδα και παραλίγο να κηδεύσει αυτήν.

Κόπτεται την μία στιγμή για την αλήθεια και την άλλη στιγμή μισεί τον αρνούμενο να υπηρετήσει το ψεύδος.

Παράδοξο πλάσμα. Ατίθασο , περίεργο, ασταθές, αβέβαιων διαθέσεων οικτιράτε τον, θαυμάστε τον εάν θέλετε, ταξινομήστε τον αν δύνασθε.

Επιμέλεια

Ευάγγελος Μαυρογόνατος

Απόστρατος Αξιωματικός του Στρατού ξηράς